Trong bối cảnh công nghệ định hình lại cấu trúc quyền lực toàn cầu, trí tuệ nhân tạo (AI) đã nổi lên như một đấu trường trung tâm của cạnh tranh địa chính trị và kinh tế. Các quốc gia trên khắp thế giới đang khởi xướng các chương trình quy mô lớn nhằm xây dựng cái gọi là “AI có chủ quyền” (Sovereign AI) – các hệ thống trí tuệ nhân tạo được phát triển tại địa phương, do chính phủ hậu thuẫn, nhằm đảm bảo quyền tự chủ, an ninh quốc gia và bản sắc văn hóa trong kỷ nguyên số. Tuy nhiên, một nghịch lý cơ bản đang hiện hữu:

Nỗ lực theo đuổi sự tự chủ này thường diễn ra trong bối cảnh phụ thuộc sâu sắc vào một hệ sinh thái công nghệ do một số ít các tập đoàn từ Hoa Kỳ và Trung Quốc kiểm soát.

Bài viết này sẽ tiến hành phân tích đa chiều về hiện tượng phụ thuộc công nghệ trong lĩnh vực AI. Trọng tâm của bài phân tích là làm rõ các chiến lược đối lập của Hoa Kỳ và Trung Quốc trong việc định hình tương lai kỹ thuật số, qua đó kiến tạo các mô hình phụ thuộc khác nhau.

Bối cảnh địa chính trị

Cuộc cạnh tranh giành quyền thống trị trong lĩnh vực AI và máy tính lượng tử (QC) đang nhanh chóng trở thành đấu trường định hình cho sự đối đầu giữa các cường quốc trong thế kỷ 21, tương tự như vai trò trung tâm chiến lược của cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân trong Chiến tranh Lạnh. Các năng lực này không còn là các dự án nghiên cứu ngoại vi mà đã trở thành yếu tố cốt lõi của an ninh quốc gia, có khả năng biến đổi năng suất kinh tế, hiệu quả quân sự và ảnh hưởng địa chính trị. Quốc gia nào thiết lập và đảm bảo được vị trí dẫn đầu quyết định sẽ không chỉ định ra tốc độ cho thế hệ ứng dụng dân sự và quân sự tiếp theo, mà còn có phương tiện để hiệu chỉnh lại cán cân quyền lực toàn cầu.

Bản chất của AI và QC cho phép các tiến bộ trong một lĩnh vực có thể nhanh chóng được tái sử dụng trong lĩnh vực khác. Điều này tạo điều kiện cho sự phát triển của các hệ thống vũ khí tự trị hơn, các kiến trúc giám sát tinh vi hơn và quá trình ra quyết định chiến lược dựa trên dữ liệu nhanh hơn. Cả Washington và Bắc Kinh đều nhận thức rằng họ không thể chấp nhận thất bại trong cuộc đua này. Đối với Washington, việc nhượng lại vị trí lãnh đạo đồng nghĩa với việc từ bỏ đòn bẩy chiến lược đối với các mạng lưới và nền tảng định hình thế giới hiện đại. Sự đồng thuận phổ biến tại Hoa Kỳ là phải duy trì vị trí dẫn đầu để bảo vệ cả lợi thế kinh tế và an ninh quốc gia. Sự trở lại của chính quyền Donald Trump đã mang đến cách tiếp cận quyết đoán hơn đối với chính sách AI, được thúc đẩy bởi chương trình nghị sự “Nước Mỹ trên hết”. Kế hoạch Hành động AI của Mỹ mang tên “Winning the AI Race” mở đầu bằng một tuyên bố rõ ràng:

“Hoa Kỳ đang trong một cuộc đua để đạt được sự thống trị toàn cầu về trí tuệ nhân tạo. Bất kỳ ai có hệ sinh thái AI lớn nhất sẽ thiết lập các tiêu chuẩn AI toàn cầu và gặt hái những lợi ích kinh tế và quân sự rộng lớn.”

Sự cạnh tranh gay gắt này đã tạo ra môi trường đầy lo ngại cho các quốc gia khác. Lo sợ trở thành những quân cờ trong cuộc đối đầu Mỹ-Trung, nhiều quốc gia bắt đầu nhận thấy sự phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài là lỗ hổng chiến lược nghiêm trọng. Sự phụ thuộc này có thể dẫn đến các rủi ro về an ninh, khi dữ liệu quốc gia nhạy cảm được lưu trữ và xử lý trên cơ sở hạ tầng nước ngoài, hoặc các rủi ro về kinh tế, khi giá trị tạo ra từ AI chảy về các trung tâm công nghệ ở Thung lũng Silicon hoặc Thâm Quyến. Hơn nữa, sự phụ thuộc còn mang hàm ý về văn hóa, khi các mô hình AI được huấn luyện chủ yếu trên dữ liệu tiếng Anh có thể không phản ánh hoặc thậm chí làm xói mòn các giá trị và bản sắc địa phương.

Những lo ngại này đã thúc đẩy làn sóng đầu tư mạnh mẽ vào năng lực AI nội địa. Brazil và Ấn Độ đã cam kết hàng tỷ đô la để xây dựng cơ sở hạ tầng AI có chủ quyền. Tại Đông Nam Á và Trung Đông, các chiến lược quốc gia ngày càng ưu tiên chủ quyền AI không chỉ để theo kịp các cường quốc mà còn để tránh bị bỏ lại phía sau trong một thế giới đang bị cuốn vào một cuộc chạy đua vũ trang AI. Động lực này không chỉ đơn thuần là niềm tự hào công nghệ; nó là phản ứng mang tính chiến lược trước những bất ổn địa chính trị và là nỗ lực nhằm khẳng định quyền tự quyết trong một trật tự thế giới đang được định hình lại bởi công nghệ.

Chiến lược đối lập của Hoa Kỳ và Trung Quốc

Nếu AI là nền tảng của quyền lực toàn cầu, câu hỏi không còn là “liệu” các quốc gia có cạnh tranh để thống trị hay không, mà là “làm thế nào” và theo các điều khoản của ai. Cả Washington và Bắc Kinh đều tin rằng việc làm chủ cơ sở hạ tầng AI sẽ quyết định ai là người thiết lập các tiêu chuẩn toàn cầu, bảo vệ các dòng dữ liệu của thế giới và kiểm soát các nguồn tài nguyên tính toán làm nền tảng cho tài chính, quốc phòng và các lĩnh vực khác. Tuy nhiên, họ khác biệt trong phương pháp, nguyên tắc và tường thuật của mình.

[Còn tiếp]

Bạn có thể đọc thêm nội dung chi tiết của bài này trên trang substack [cần trả phí].