Tháng 8 năm 2025 đánh dấu một năm kể từ thời điểm cựu Thủ tướng Ý và cựu Chủ tịch Ngân hàng Trung ương châu Âu, Mario Draghi, công bố bản báo cáo mang tính bước ngoặt về năng lực cạnh tranh của Liên minh châu Âu (EU). Với quy mô đồ sộ và phân tích chi tiết, bản báo cáo là lời kêu gọi “thay đổi triệt để” để EU không bị tụt hậu so với các đối thủ cạnh tranh toàn cầu là Hoa Kỳ và Trung Quốc. Luận điểm cốt lõi của Draghi rất rõ ràng: quy mô kinh tế của EU không còn tự động đảm bảo cho khối này một vị thế ngang bằng trên trường địa chính trị và thương mại quốc tế.

Báo cáo đã xác định một loạt các yếu kém mang tính cấu trúc: từ sự manh mún của thị trường đơn nhất, khoảng cách đầu tư khổng lồ trong các lĩnh vực chiến lược như chuyển đổi số và xanh, cho đến sự thiếu hụt các cơ chế phối hợp hiệu quả ở cấp độ liên minh. Để giải quyết những vấn đề này, Draghi đã đề xuất một công thức táo bạo: ít quy định hơn, phối hợp nhiều hơn; ít rào cản nội bộ hơn, nhiều dự án đầu tư chung và hội nhập thị trường vốn sâu sắc hơn.

Một năm đã trôi qua, đây là thời điểm thích hợp để thực hiện một cuộc đánh giá toàn diện. Liệu EU đã thực sự lắng nghe và hành động theo những khuyến nghị của Draghi, hay chỉ đơn thuần là phản ứng một cách bị động trước các áp lực từ bên ngoài?

Luận điểm cốt lõi của báo cáo Draghi

Draghi đã thẳng thắn chỉ ra rằng năm 2025 sẽ được ghi nhớ là năm mà “ảo tưởng” về sức mạnh cố hữu của EU đã tan biến. Luận điểm này được xây dựng dựa trên các quan sát thực tế:

• Trong quan hệ với các cường quốc: Trung Quốc không còn xem EU là một đối tác ngang hàng. Hoa Kỳ, đặc biệt dưới thời chính quyền Trump, đã áp dụng các chính sách thương mại quyết liệt, buộc EU phải ký kết các thỏa thuận bị nhiều người cho là bất bình đẳng, chẳng hạn như cam kết mua một lượng lớn nhiên liệu hóa thạch và chip AI của Mỹ.
• Trên trường quốc tế: EU chỉ đóng một vai trò “bên lề” trong các cuộc đàm phán hòa bình ở Ukraine và gần như chỉ là “khán giả” trước các cuộc xung đột lớn khác.

Sự suy giảm ảnh hưởng này cho thấy một thực tế rằng sức mạnh kinh tế đơn thuần không còn đủ để đảm bảo vị thế địa chính trị. Nền tảng của sự suy yếu địa chính trị chính là những vấn đề kinh tế nội tại. Báo cáo Draghi đã thống kê chi tiết các yếu kém này:

• Khoảng cách GDP và năng suất: Châu Âu phải đối mặt với khoảng cách GDP ngày càng lớn so với Hoa Kỳ, chủ yếu do tăng trưởng năng suất chậm hơn và sự thiếu hụt trong đổi mới sáng tạo.
• Khoảng cách Đầu tư: Đây là một trong những con số đáng báo động nhất được Draghi đưa ra. Ông ước tính rằng để thu hẹp khoảng cách và duy trì khả năng cạnh tranh, EU cần đầu tư thêm từ 750 đến 800 tỷ Euro mỗi năm trong các lĩnh vực chiến lược như chuyển đổi xanh, chuyển đổi số và quốc phòng.
• Phụ thuộc vào Hoa Kỳ: Mô hình tăng trưởng của châu Âu, vốn phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu và hệ thống tài chính của Hoa Kỳ, đã trở nên cực kỳ dễ bị tổn thương trong bối cảnh xung đột xuyên Đại Tây Dương gia tăng. Hơn nữa, EU vẫn phụ thuộc một cách nguy hiểm vào các nguồn cung cấp quan trọng từ bên ngoài, ví dụ như đất hiếm từ Trung Quốc.
• Thị trường vốn: Thay vì đầu tư vào trong nước, châu Âu đang “xuất khẩu” các khoản tiết kiệm của mình ra nước ngoài. Sự thiếu một Liên minh Thị trường Vốn (CMU) thực sự đã ngăn cản dòng vốn chảy vào các doanh nghiệp và dự án đổi mới sáng tạo của châu Âu.

Từ những phân tích trên, Draghi đã đưa ra một công thức hành động rõ ràng, không chỉ là những điều chỉnh nhỏ lẻ mà là một sự “thay đổi triệt để”. Các trụ cột chính của sự thay đổi này bao gồm:

• Cắt giảm các rào cản hành chính và quan liêu để giải phóng tiềm năng của thị trường đơn nhất.
• Các quốc gia thành viên cần phối hợp chặt chẽ hơn trong các kế hoạch chi tiêu và đầu tư, đặc biệt là trong lĩnh vực nghiên cứu và đổi mới, để tránh chồng chéo và tạo ra các trung tâm xuất sắc có quy mô lớn.
• Thúc đẩy các cơ chế vay nợ chung để tài trợ cho các ưu tiên chung của khối, như quốc phòng và chuyển đổi công nghệ.
• Hoàn thiện thị trường đơn nhất trong các lĩnh vực còn dang dở như năng lượng, kỹ thuật số và đặc biệt là vốn.

Một năm sau, câu hỏi đặt ra là EU đã đi được bao xa trên con đường cải cách này.

Phản ứng chính sách vĩ mô

Các khuyến nghị tham vọng nhất trong báo cáo của Draghi liên quan đến việc huy động các nguồn lực tài chính quy mô lớn ở cấp độ liên minh. Đây cũng chính là lĩnh vực mà EU phải đối mặt với những rào cản chính trị lớn nhất, đặc biệt là sự phản kháng từ các quốc gia thành viên bảo thủ về tài khóa.

Vay nợ chung

Một trong những đề xuất đột phá nhất của Draghi là biến việc vay nợ chung trở thành một công cụ thường xuyên để tài trợ cho các mục tiêu chiến lược của EU. Ủy ban châu Âu đã có những động thái ban đầu. Vào tháng 3, họ đã đưa ra SAFE, một chương trình cho vay được thiết kế để huy động tới 150 tỷ Euro nhằm tài trợ chung cho các hoạt động mua sắm quốc phòng. Tuy nhiên, ý tưởng này đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ các quốc gia được gọi là “tiết kiệm” như Đức, Hà Lan và Thụy Điển. Họ lo ngại về việc tạo ra một cơ chế tương tự như “Eurobonds” được phát hành trong đại dịch COVID-19 và nhấn mạnh nguyên tắc “không có bữa trưa miễn phí”. Lập trường này cho thấy sự chia rẽ sâu sắc trong nội bộ EU về việc chia sẻ rủi ro tài chính. Sự bế tắc chính trị này có nghĩa là các khoản đầu tư quy mô lớn cần thiết cho quá trình tái vũ trang và chuyển đổi công nghệ của châu Âu vẫn còn xa vời. Các nhà phân tích cảnh báo rằng nếu không có các giải pháp tài chính đột phá, EU sẽ khó có thể đạt được các mục tiêu chiến lược của mình.

Ngân sách dài hạn của EU

Cuộc tranh luận về ngân sách dài hạn của EU cũng phản ánh sự giằng co tương tự. Đề xuất của Ủy ban về việc tăng gấp đôi ngân sách lên khoảng 2 nghìn tỷ Euro vào năm 2028 đã bị các quốc gia “tiết kiệm” phản đối. Điều này đặt ra một câu hỏi cơ bản: Liệu EU có sẵn sàng cung cấp các nguồn lực tài chính tương xứng với tham vọng địa chính trị và kinh tế của mình hay không?

Hoàn thiện Liên minh Thị trường Vốn (CMU) là một yêu cầu lâu năm của Brussels và là một điểm nhấn quan trọng trong báo cáo của Draghi. Tiến độ trong lĩnh vực này được đánh giá là “chậm chạp”. Ủy ban châu Âu bị chỉ trích là thiếu tham vọng. Thị trường vốn của châu Âu vẫn còn manh mún, làm giảm khả năng huy động vốn cho các doanh nghiệp và khiến các khoản tiết kiệm của người dân châu Âu chảy ra nước ngoài.

Nhóm chính trị Renew Europe đã thúc đẩy mạnh mẽ các đề xuất cụ thể, bao gồm việc nhanh chóng thúc đẩy “Liên minh Tiết kiệm và Đầu tư” và trao quyền cho Cơ quan Chứng khoán và Thị trường châu Âu (ESMA) trở thành một cơ quan giám sát độc lập để giảm bớt sự manh mún và thúc đẩy đầu tư xuyên biên giới. Việc hoàn thiện CMU đòi hỏi phải giải quyết các vấn đề nhạy cảm về chính trị vốn đã bị bế tắc trong nhiều năm. Do đó, tiến bộ trong lĩnh vực này, nếu có, cũng chỉ là “từng bước một”.

Nghiên cứu và đổi mới (R&I)

Lĩnh vực nghiên cứu và đổi mới (R&I) là trọng tâm trong phân tích của Draghi về sự tụt hậu công nghệ của EU. Một năm sau, đây là lĩnh vực ghi nhận một số tiến bộ rõ ràng, mặc dù vẫn còn nhiều thiếu sót.

Chương trình khung (Cụ thể là FP10)

Chương trình Khung R&I của EU là công cụ tài trợ lớn nhất cho khoa học và công nghệ. Kế hoạch cho chương trình tiếp theo, FP10 (dự kiến bắt đầu năm 2028), đã được Ủy ban công bố và phản ánh một số ý tưởng của Draghi. Ủy ban đã cam kết cắt giảm thủ tục hành chính bằng cách mở rộng tài trợ trọn gói và làm cho các lời mời nộp hồ sơ ít mang tính áp đặt hơn. Tuy nhiên, thời gian chờ đợi để nhận tài trợ vẫn còn dài, và tham vọng cải thiện của Ủy ban trong FP10 vẫn còn khiêm tốn (giảm từ 8 xuống 7 tháng). Yêu cầu của Draghi về việc gắn kết chặt chẽ hơn chương trình với các ưu tiên của EU đã được tiếp thu. Hầu hết Trụ cột 2 (tài trợ cho các tập đoàn nghiên cứu-công nghiệp) sẽ được định hướng bởi một “Quỹ Cạnh tranh châu Âu” mới, nhằm hợp nhất các công cụ hiện có. Ngân sách là một điểm yếu lớn. Draghi khuyến nghị ngân sách 200 tỷ Euro cho FP10. Tuy nhiên, Ủy ban chỉ đề xuất 175 tỷ Euro. Nếu các quốc gia thành viên tiếp tục cắt giảm trong quá trình đàm phán, ngân sách thực tế có thể giảm xuống chỉ còn 139 tỷ Euro, thấp hơn rất nhiều so với mức cần thiết.

Đề xuất của Draghi về một chương trình “ERC cho các viện nghiên cứu” nhằm thúc đẩy một số ít trường đại học lên top đầu thế giới vẫn chưa được đưa ra. Đây là một ý tưởng gây tranh cãi vì nó có thể làm gia tăng sự bất bình đẳng giữa các quốc gia thành viên. Chương trình “Choose Europe” trị giá 500 triệu Euro được xem là một câu trả lời gián tiếp, nhắm đến việc thu hút các nhà khoa học bất mãn từ Hoa Kỳ. Tuy nhiên, tính bền vững của chương trình này vẫn là một dấu hỏi khi nó chỉ tài trợ cho các vị trí trong 2-3 năm đầu. Vẫn còn rất ít dấu hiệu cho thấy các quốc gia thành viên sẵn sàng phối hợp chi tiêu R&I quốc gia để tránh chồng chéo, một điểm mà Draghi đã chỉ trích mạnh mẽ.

Hội đồng Đổi mới châu Âu (EIC)

EIC là công cụ ưa thích của Draghi để thúc đẩy đổi mới đột phá. Ông muốn nó hoạt động theo mô hình của DARPA (Mỹ). EIC đã có những bước đi theo hướng này. Bắt đầu từ năm sau, họ sẽ khởi động các “Thách thức Đổi mới Tiên tiến”, mô phỏng theo cơ quan Sprind của Đức. Ngân sách của EIC trong FP10 cũng dự kiến sẽ tăng mạnh (tăng 139% lên gần 40 tỷ Euro). Về mặt quản trị, chủ tịch EIC sẽ không còn là nhân viên của Ủy ban, cho thấy sự độc lập lớn hơn.

Mặc dù có cam kết kết hợp “nhiều yếu tố của ARPA hơn”, nhưng kế hoạch chi tiết vẫn còn thiếu. Vẫn chưa rõ liệu EIC có chuyển trọng tâm sang các khoản tài trợ Pathfinder (giai đoạn rất sớm) như Draghi khuyến nghị hay không. Việc giảm nhiệm kỳ của chủ tịch EIC từ 4 xuống 2 năm cũng gây lo ngại về việc hạn chế quyền tự chủ của cơ quan này.

Hội đồng Nghiên cứu châu Âu (ERC)

Draghi là người ủng hộ mạnh mẽ ERC và mô hình tài trợ từ dưới lên cho khoa học cơ bản xuất sắc.

• Về ngân sách: Ủy ban đã lắng nghe và đề xuất tăng đáng kể ngân sách cho “khoa học xuất sắc” (bao gồm ERC), từ 22,6 tỷ Euro lên 41,5 tỷ Euro. Tuy nhiên, nếu tính đến lạm phát, mức tăng thực tế sẽ chỉ khoảng 50%, chưa đạt đến mức “tăng gấp đôi” như khuyến nghị.
• Về quản trị: Thay vì giữ nguyên, Ủy ban đã đề xuất cắt giảm nhiệm kỳ của chủ tịch ERC từ 4 xuống 2 năm. Động thái này đã gây ra sự phản đối mạnh mẽ, bị xem là một nỗ lực nhằm làm suy yếu sự độc lập của một trong những tổ chức khoa học thành công nhất của EU.

Tóm lại, trong lĩnh vực R&I, EU đã có những hành động cụ thể để đáp lại báo cáo của Draghi, đặc biệt là trong việc tái cấu trúc các công cụ và tăng ngân sách cho đổi mới. Tuy nhiên, các quyết định này vẫn chưa đủ tầm vóc so với quy mô của thách thức, và một số thay đổi về quản trị thậm chí còn đi ngược lại tinh thần của báo cáo.

Lĩnh vực chính sách chuyên biệt

Ngoài các vấn đề tài chính và R&I, báo cáo của Draghi còn nhấn mạnh sự cần thiết phải hoàn thiện thị trường đơn nhất trong các lĩnh vực chiến lược khác. Các nhóm chính trị trong Nghị viện châu Âu, như Renew Europe, đang tích cực thúc đẩy các chương trình nghị sự này.

Thị trường Đơn nhất Kỹ thuật số

Mặc dù EU đã có những khuôn khổ pháp lý quan trọng như GDPR và Đạo luật AI, việc thực thi vẫn còn manh mún và không nhất quán giữa các quốc gia, tạo ra sự không chắc chắn về pháp lý và làm suy yếu thị trường đơn nhất. Có một sự thúc đẩy mạnh mẽ cho Đạo luật Mạng lưới Kỹ thuật số sắp tới, được kỳ vọng sẽ là nền tảng để tăng tốc thị trường. Lời kêu gọi thành lập một “liên minh thực thi thực sự” để đảm bảo áp dụng đồng bộ các quy tắc kỹ thuật số trên toàn khối đang ngày càng lớn dần.

Liên minh Năng lượng

Giá năng lượng cao vẫn là một mối quan tâm hàng đầu, như Draghi đã nhấn mạnh. Việc thiếu các lưới điện và kết nối liên thông hiệu quả là trở ngại chính cho một liên minh năng lượng thực sự có thể giúp giảm giá. Các nhà hoạch định chính sách vẫn đang chờ đợi một kế hoạch hành động tham vọng về lưới điện và kết nối. Các chiến lược về tính linh hoạt, làm mát và sưởi ấm cũng vẫn chưa được đưa ra. Tiến độ trong lĩnh vực này được đánh giá là chậm.

Thỏa thuận Công nghiệp sạch và Vấn đề khử carbon

Một điểm đáng chú ý là trong bài phát biểu gần đây, Draghi dường như đã bỏ qua vấn đề khử carbon, một điểm trung tâm trong báo cáo ban đầu của ông. Điều này có thể phản ánh sự phức tạp về chính trị của hành động vì khí hậu. Tuy nhiên, ở cấp độ chính sách, EU đang thúc đẩy “Thỏa thuận Công nghiệp Sạch”. Sáng kiến này nhằm mục đích liên kết mục tiêu giải trừ carbon với năng lực cạnh tranh công nghiệp, cung cấp một cách tiếp cận toàn diện theo chuỗi giá trị, từ việc tiếp cận năng lượng sạch và nguyên liệu thô đến cấp phép và kỹ năng. Đây là một nỗ lực quan trọng để đảm bảo quá trình chuyển đổi xanh không làm suy yếu nền công nghiệp châu Âu.

Nghị sự về Đơn giản hóa

Cắt giảm thủ tục hành chính rườm rà (“red tape”) là một mục tiêu lâu năm của EU nhưng thường chỉ dừng lại ở lời nói. Lần này, dường như có một quyết tâm chính trị lớn hơn. Các lực lượng đặc nhiệm đã được thành lập để hỗ trợ công việc của Ủy ban, và các “gói tổng hợp” (omnibus packages) đang được triển khai nhằm giảm bớt thủ tục và hiện đại hóa các quy tắc. Mục tiêu là mang lại sự thay đổi thực chất và đáng tin cậy.

Tầm nhìn tương lai

Tổng kết lại, một năm sau báo cáo Draghi, bức tranh chung là sự pha trộn giữa tiến bộ và trì trệ. EU đã hiểu rõ các vấn đề của mình. Các cuộc thảo luận chính sách hiện nay đều xoay quanh năng lực cạnh tranh, an ninh kinh tế và quyền tự chủ chiến lược. Một số khuyến nghị cụ thể, đặc biệt trong lĩnh vực R&I, đã được đưa vào các đề xuất chính sách.

Tuy nhiên, tốc độ và tham vọng của sự thay đổi vẫn còn xa so với yêu cầu “triệt để” mà Draghi và bối cảnh toàn cầu đòi hỏi. Các nhà phân tích đều đồng ý rằng tiến bộ, nếu có, cũng chỉ là “từng bước một”. EU vẫn đang hành động theo kiểu “chờ xem điều gì xảy ra ở Washington rồi phản ứng lại” thay vì chủ động. Những rào cản lớn nhất vẫn mang tính chính trị. Sự chia rẽ giữa các quốc gia thành viên về các vấn đề tài chính chung, sự ngần ngại trong việc trao thêm quyền lực cho các thể chế cấp EU, và sự phức tạp của quá trình ra quyết định trong một khối 27 quốc gia đều làm chậm quá trình cải cách. IMF ước tính rằng nếu EU cắt giảm các rào cản nội bộ xuống mức tương đương với Mỹ, năng suất lao động có thể tăng 7% trong bảy năm. Tiềm năng là rất lớn, nhưng việc hiện thực hóa nó đòi hỏi một ý chí chính trị mạnh mẽ và nhất quán.

Tham khảo từ Science Business, Euronews, Renew Europe