Trong bối cảnh địa chính trị và công nghệ đang tái định hình trật tự toàn cầu, Liên minh châu Âu (EU) phải đối mặt với thách thức suy giảm vị thế trong lĩnh vực kỹ thuật số so với các đối thủ cạnh tranh chính là Hoa Kỳ và Trung Quốc. Hiện tượng này, thường được mô tả bằng các thuật ngữ như “suy yếu chiến lược” hay “thuộc địa kỹ thuật số”, đã thúc đẩy cuộc tranh luận sâu rộng trong giới hoạch định chính sách về việc làm thế nào để giành lại quyền tự chủ và năng lực cạnh tranh. Trung tâm của cuộc tranh luận này là sự nổi lên của “mô hình Airbus” như khuôn khổ chiến lược tiềm năng. Được xem như minh chứng lịch sử về thành công của sự hợp tác công nghiệp và ý chí chính trị tập thể của châu Âu, mô hình Airbus đang được viện dẫn như một công thức để nhân rộng thành công từ ngành hàng không vũ trụ sang các lĩnh vực công nghệ cốt lõi như bán dẫn, điện toán đám mây và trí tuệ nhân tạo (AI).

Tuy nhiên, việc áp dụng phép loại suy lịch sử vào một lĩnh vực có các đặc tính kinh tế và công nghệ hoàn toàn khác biệt đã làm dấy lên những câu hỏi nền tảng. Liệu một mô hình được thiết kế cho các sản phẩm vật lý, có chu kỳ phát triển dài và được quản lý chặt chẽ có thực sự phù hợp với thế giới năng động, phi vật thể và lặp lại nhanh chóng của công nghệ kỹ thuật số hay không? Chiến lược này tiềm ẩn những rủi ro nào về kinh tế và sự đổi mới? Và động lực thực sự đằng sau sự hấp dẫn của mô hình này là gì – logic kinh tế hay nhu cầu tâm lý về quyền tự quyết trên trường quốc tế?

Mô Hình Airbus

Để hiểu được tại sao mô hình Airbus lại trở thành một điểm tham chiếu quan trọng trong các cuộc thảo luận về chính sách kỹ thuật số của châu Âu, cần phải xem xét bối cảnh ra đời và các yếu tố thành công của nó.

Vào những năm 1970, ngành công nghiệp hàng không thương mại toàn cầu bị thống trị gần như tuyệt đối bởi các nhà sản xuất Hoa Kỳ, đặc biệt là Boeing. Các quốc gia châu Âu, dù có năng lực kỹ thuật, nhưng do thị trường bị phân mảnh và thiếu quy mô, đã không thể cạnh tranh hiệu quả một cách riêng lẻ. Trong bối cảnh đó, Airbus Industrie được thành lập như một tập đoàn (consortium) gồm các công ty hàng không vũ trụ của Pháp, Đức, và sau này là Tây Ban Nha và Vương quốc Anh. Đây là một dự án được thúc đẩy bởi ý chí chính trị mạnh mẽ, với sự phối hợp và hỗ trợ tài chính đáng kể từ các chính phủ quốc gia. Mục tiêu chiến lược rất rõ ràng: tập hợp các nguồn lực và năng lực của châu Âu để tạo ra một đối trọng đủ mạnh, có khả năng phá vỡ thế độc quyền của Mỹ.

Sau nhiều thập kỷ hoạt động, Airbus đã đạt được mục tiêu của mình, trở thành một trong hai nhà sản xuất máy bay thương mại lớn nhất thế giới, cạnh tranh ngang ngửa với Boeing. Sự thành công này thường được quy cho sự kết hợp của các yếu tố sau: Vượt qua sự cạnh tranh quốc gia để tạo ra một thực thể có quy mô toàn châu lục; Các khoản trợ cấp và sự bảo trợ chính trị trong giai đoạn đầu đã giúp Airbus vượt qua những rào cản về vốn và rủi ro; Dự án được duy trì qua nhiều chu kỳ kinh tế và chính trị, với một cam kết bền bỉ.

Ngày nay, châu Âu phải đối mặt với một tình huống được cho là tương tự trong lĩnh vực kỹ thuật số. Thị trường bị chi phối bởi các gã khổng lồ công nghệ của Hoa Kỳ và sự trỗi dậy nhanh chóng của các công ty Trung Quốc. EU gần như không có một công ty nào có quy mô tương đương trong các lĩnh vực cốt lõi như hệ điều hành, tìm kiếm, mạng xã hội, hay điện toán đám mây. Do đó, mô hình Airbus được viện dẫn như một công thức đã được chứng minh để giải quyết sự mất cân bằng này, với các sáng kiến như Gaia-X (cơ sở hạ tầng đám mây) và EuroStack (một hệ sinh thái công nghệ toàn diện) được lấy cảm hứng từ nó.

Tại sao mô hình Airbus có thể không hiệu quả trong lĩnh vực số?

Mặc dù có sức hấp dẫn về mặt lý thuyết, việc áp dụng máy móc mô hình Airbus vào lĩnh vực kỹ thuật số phải đối mặt với sự chỉ trích mạnh mẽ dựa trên ba cấp độ: sự khác biệt về kỹ thuật, sự sai lầm về chiến lược, và sự sai lệch về động lực tâm lý.

Khác biệt kỹ thuật

Các thị trường kỹ thuật số và thị trường hàng không vũ trụ vận hành theo những quy luật kinh tế và công nghệ hoàn toàn khác biệt. Ngành hàng không vũ trụ được đặc trưng bởi các chu kỳ phát triển sản phẩm rất dài (hàng thập kỷ), chi phí vốn khổng lồ, và sự đổi mới mang tính gia tăng, từng bước. Các quy định nghiêm ngặt về an toàn và chứng nhận tạo ra các rào cản gia nhập thị trường tự nhiên và làm chậm tốc độ thay đổi. Ngược lại, ngành công nghiệp kỹ thuật số vận hành với tốc độ chóng mặt. Chu kỳ phát triển của chất bán dẫn được đo bằng tháng, không phải thập kỷ. Phần mềm và các dịch vụ đám mây có thể được cập nhật liên tục, lặp lại và triển khai trong vài phút với rào cản gia nhập thấp hơn nhiều.

Một chiếc máy bay là một sản phẩm vật lý, riêng lẻ và có thể chứng nhận được. Trong khi đó, “hệ sinh thái công nghệ” (tech stack) không phải là một sản phẩm duy nhất có thể được sản xuất, mà là một hệ thống phức tạp gồm các dịch vụ cạnh tranh và bổ sung cho nhau, từ tầng bán dẫn, cơ sở hạ tầng đám mây, đến các nền tảng và ứng dụng. Việc coi toàn bộ hệ sinh thái này như một dự án chủ quyền thống nhất và áp dụng một khuôn khổ chính sách công nghiệp duy nhất có thể quá đơn giản và dẫn đến thiếu mạch lạc.

Ngoài ra, Airbus đã mất hơn hai thập kỷ và hàng tỷ đô la trợ cấp của nhà nước để đạt được lợi nhuận ổn định. Một khoảng thời gian như vậy là quá dài trong nền kinh tế kỹ thuật số, nơi các công ty dẫn đầu có thể bị lật đổ chỉ trong vài tháng.

Rủi ro về hiệu quả kinh tế

Ngay cả khi mô hình có thể được điều chỉnh, nó vẫn có thể là một chiến lược sai lầm. Tiền lệ Airbus không phải là một câu chuyện thành công hoàn hảo. Tập đoàn này đã vướng vào cuộc tranh chấp kéo dài 17 năm tại WTO về các khoản trợ cấp bất hợp pháp. Quan trọng hơn, dự án A380, mặc dù là một kỳ quan kỹ thuật, lại là thất bại thương mại nặng nề. Nó là ví dụ điển hình về cách các dự án lớn do nhà nước định hướng có thể tạo ra một sản phẩm ấn tượng mà thị trường không có nhu cầu ở quy mô cần thiết. Việc áp dụng tư duy này vào lĩnh vực kỹ thuật số có nguy cơ tạo ra các “con voi trắng” công nghệ, tiêu tốn nguồn lực khổng lồ mà không mang lại hiệu quả kinh tế.

Không giống như máy bay, vốn là các tài sản riêng lẻ, các dịch vụ kỹ thuật số là “hệ thần kinh” của nền kinh tế hiện đại. Một cách tiếp cận mang tính bảo hộ, nhằm xây dựng các “bức tường kỹ thuật số”, có nguy cơ cô lập châu Âu khỏi các dòng chảy đổi mới toàn cầu và các hiệu ứng mạng lưới, vốn là những yếu tố cốt lõi để duy trì vị thế dẫn đầu công nghệ. Hơn nữa, việc làm suy yếu các đồng minh phương Tây có thể gián tiếp củng cố vị thế của Trung Quốc trong cuộc đua kỹ thuật số.

Động lực chính trị

Lý do sâu xa nhất cho sự hấp dẫn của mô hình Airbus có thể không nằm ở logic kinh tế, mà ở các động lực tâm lý và chính trị. Mô hình này trả lời cho nỗi lo lắng về địa chính trị và mong muốn lấy lại cảm giác có quyền tự quyết (agency) trên trường thế giới. Các dự án như EuroStack là những công trình hữu hình, được lên kế hoạch tập trung, cho phép các nhà hoạch định chính sách thể hiện rằng họ đang “hành động”.

Cách tiếp cận này ưu tiên kiểm soát từ trên xuống hơn là chấp nhận thực tế lộn xộn, không thể đoán trước và đầy thất bại của sự đổi mới thực sự. Tuy nhiên, sự đổi mới trong lĩnh vực kỹ thuật số thường xuất phát từ cạnh tranh khốc liệt và sự năng động của khu vực tư nhân, chứ không phải từ các kế hoạch tập trung.

Tại sao vẫn có luận điểm ủng hộ và tầm nhìn “Con Đường Châu Âu”

Mặc dù có những chỉ trích mạnh mẽ, ý tưởng về một nỗ lực phối hợp cấp châu lục vẫn có những người ủng hộ nhiệt thành. Họ không nhất thiết đề xuất sự sao chép máy móc, mà xem Airbus như nguồn cảm hứng cho tầm nhìn rộng lớn hơn.

Sự cần thiết của phản ứng tập thể

Những người ủng hộ lập luận rằng tình hình hiện tại đòi hỏi một phản ứng tập thể. Việc tiếp tục phụ thuộc vào các nền tảng công nghệ của Hoa Kỳ mang lại những rủi ro đáng kể. Năm 2008, kinh tế EU và Mỹ có quy mô tương đương; ngày nay, kinh tế Mỹ lớn hơn khoảng 50%. Sự khác biệt này phần lớn được cho là do sự đóng góp của các công ty công nghệ Mỹ. Sự phụ thuộc này có thể tiếp tục làm suy yếu khả năng cạnh tranh của châu Âu. Các luật như Đạo luật Mây của Hoa Kỳ cho phép các cơ quan chức năng của họ truy cập dữ liệu được lưu trữ trên các nền tảng của Mỹ, làm suy yếu luật bảo vệ dữ liệu của châu Âu. Hơn nữa, sự sẵn có của các dịch vụ này có thể phụ thuộc vào ý chí chính trị của chính quyền tại Nhà Trắng. Do đó, việc xây dựng các nền tảng kỹ thuật số của riêng mình được xem là yêu cầu cần thiết cho chủ quyền, an ninh và dân chủ lâu dài của châu Âu.

Xây dựng “Con Đường Châu Âu” (The European Way)

Thay vì mô hình cứng nhắc, các đề xuất chính sách gần đây đã phác thảo tầm nhìn mang tên “Con đường Châu Âu”. Đây là cách tiếp cận dựa trên giá trị, nhằm hài hòa giữa đổi mới, năng lực cạnh tranh và các nguyên tắc dân chủ. Tầm nhìn này được xây dựng dựa trên sáu nguyên tắc: quản trị có nguyên tắc, khả năng phục hồi chiến lược, tính tương tác, tính bền vững, sự tin cậy, và một nền kinh tế kỹ thuật số phi tập trung. Cách tiếp cận này nhấn mạnh rằng nó không đồng nghĩa với chủ nghĩa biệt lập hay bảo hộ. Thay vào đó, nó nhằm mục đích xây dựng các năng lực nội tại để châu Âu có thể tham gia vào các mối quan hệ đối tác quốc tế từ một vị thế vững mạnh hơn. Airbus được viện dẫn như một ví dụ về cách các công ty châu Âu có thể hợp tác để cạnh tranh thành công. Ý tưởng là tạo ra các “liên minh của những người sẵn lòng” (coalitions of the willing) trong các lĩnh vực chiến lược của hệ sinh thái công nghệ, nơi châu Âu có thế mạnh hoặc có cơ hội đi đầu.

Các đề xuất chính sách cụ thể đã được đưa ra để biến tầm nhìn này thành hiện thực, bao gồm sáu gói cải cách lớn, từ việc xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật số, hoàn thiện thị trường đơn nhất, cho đến các vấn đề về địa chính trị, quản trị, cung cấp năng lượng và kỹ năng số. Điều này cho thấy nỗ lực đang chuyển từ một phép loại suy đơn giản sang việc xây dựng một chiến lược đa chiều và chi tiết hơn.

Tham khảo từ Center for Data Innovation, Johan Chistenson, Table Media