Bài đầu tiên này nằm trong chuỗi bài về Thị trường điện. Chuỗi bài này Ngẫm dự định phân tích các nội dung sau:

Toàn cảnh: Giá điện thế giới đang ra sao?
Tác động: Chi phí điện ảnh hưởng đến ví tiền và nền kinh tế như thế nào?
Case Study #1: Thị trường điện Trung Quốc.
Case Study #2: Thị trường điện Hoa Kỳ.
Case Study #3: Thị trường điện Châu Âu & UK.
Case Study #4: Thị trường điện Ấn Độ.
Case Study #5: Thị trường điện Nhật Bản.
Case Study #6: Thị trường điện ASEAN (Indonesia, Thái Lan, Malaysia).
Việt Nam: Câu chuyện của chúng ta.
Tương lai: Năng lượng tái tạo có phải là lời giải?

Điện năng là một hàng hóa cơ bản, là nền tảng cho hoạt động của các nền kinh tế hiện đại, đời sống xã hội và sự phát triển công nghệ. Chi phí của điện năng có tác động trực tiếp và sâu rộng đến mọi khía cạnh, từ chi phí sinh hoạt của hộ gia đình, khả năng cạnh tranh của các ngành công nghiệp, cho đến các quyết định chính sách vĩ mô của một quốc gia. Vì vậy, giá điện (năng lượng) được thảo luận là một chỉ số kinh tế. Tuy nhiên, giá điện không phải là hằng số đồng nhất trên toàn cầu. Sự khác biệt về giá giữa các quốc gia có thể lên tới hàng chục lần, phản ánh tập hợp phức tạp các yếu tố kinh tế, kỹ thuật, địa chính trị và chính sách.

Bài phân tích này bắt đầu chuỗi series về thị trường điện, đi sâu vào cấu trúc của giá điện thế giới, làm rõ các thành phần cấu thành nên hóa đơn tiền điện cuối cùng, khảo sát sự chênh lệch đáng kể giữa các quốc gia và khu vực, đồng thời phân tích các yếu tố chính gây ra sự biến động và các xu hướng đang định hình thị trường năng lượng toàn cầu.

Cơ chế hình thành giá điện

Để hiểu được sự khác biệt về giá điện giữa các quốc gia, trước tiên cần phải phân tích các thành phần cấu thành và cơ chế vận hành của thị trường điện. Giá mà người tiêu dùng cuối cùng chi trả không chỉ đơn thuần là chi phí sản xuất điện mà là tổng hòa của nhiều yếu tố trong chuỗi cung ứng phức tạp.

Thị trường điện bán buôn

Phần lớn giá điện được hình thành trên các thị trường bán buôn, nơi các nhà máy phát điện bán năng lượng cho các nhà cung cấp dịch vụ hoặc các khách hàng công nghiệp lớn. Có hai loại thị trường chính:

Thị trường giao ngay ngày tới (Day-Ahead Market): Đây là thị trường sơ cấp, nơi phần lớn khối lượng điện năng được giao dịch và lên lịch trình cho ngày vận hành kế tiếp. Chức năng chính của nó là xác định kế hoạch huy động các nguồn phát điện hiệu quả về mặt kinh tế. Các nhà sản xuất điện nộp các bản chào giá cho mỗi đơn vị thời gian (thường là mỗi giờ, sắp tới là 15 phút ở châu Âu) của ngày hôm sau. Mỗi bản chào giá bao gồm hai thành phần: sản lượng công suất (MW) mà nhà sản xuất sẵn sàng cung cấp và mức giá tối thiểu ($/MWh) mà họ chấp nhận để cung cấp sản lượng đó. Mức giá chào của một nhà máy điện thường dựa trên chi phí biên của nó. Chi phí biên được định nghĩa là chi phí phát sinh để sản xuất thêm một megawatt-giờ (MWh) điện năng. Đây là yếu tố kinh tế cốt lõi quyết định thứ tự các nhà máy được huy động.

Các nguồn có chi phí biên gần bằng không hoặc âm: Các nhà máy năng lượng tái tạo như điện gió và điện mặt trời có chi phí nhiên liệu bằng không. Hơn nữa, các cơ chế chính sách như Tín dụng Thuế Sản xuất (Production Tax Credits – PTC) có thể làm cho chi phí biên hiệu dụng của chúng trở thành số âm. Điều này có nghĩa là họ có thể thu được lợi nhuận ngay cả khi giá thị trường là âm, miễn là giá trị tuyệt đối của giá âm nhỏ hơn giá trị tín dụng thuế.
Các nguồn có chi phí biên hấp: Các nhà máy điện hạt nhân và thủy điện có chi phí biên thấp, chủ yếu bao gồm các chi phí vận hành biến đổi không đáng kể. Chúng thường được vận hành như các nguồn điện nền (baseload) do khả năng thay đổi công suất hạn chế và chi phí vận hành thấp.
Các nguồn có chi phí biên trung bình và cao: Các nhà máy nhiệt điện (than, khí đốt) có chi phí biên chủ yếu phụ thuộc vào giá nhiên liệu hóa thạch và hiệu suất của nhà máy. Các nhà máy điện khí chu trình hỗn hợp (CCGT) thường có hiệu suất cao hơn và chi phí biên thấp hơn so với các nhà máy điện khí tuabin đơn (OCGT).
Các nguồn có chi phí biên rất cao: Các nhà máy điện khí OCGT, thường được gọi là nhà máy điện chạy đỉnh (peaker plants), và các hệ thống lưu trữ năng lượng (khi xả) có chi phí biên cao nhất. Chúng có ưu điểm là khả năng khởi động và thay đổi công suất nhanh, do đó chỉ được huy động trong những giờ nhu cầu cao điểm để đáp ứng phần phụ tải cuối cùng.

Đường cung và cầu cho sàn giao dịch điện NordPool | Nguồn: Risoe

Nhà vận hành thị trường tổng hợp tất cả các bản chào giá, sắp xếp chúng theo thứ tự tăng dần của giá chào để tạo thành một đường cong cung của hệ thống (supply curve). Nhà vận hành thị trường sau đó đối chiếu đường cong cung này với đường cong dự báo nhu cầu cho từng giờ. Điểm giao nhau giữa cung và cầu xác định hai yếu tố: (1) các nhà máy nào sẽ được huy động và (2) giá thanh toán thị trường (market clearing price). Theo cơ chế giá thống nhất (uniform pricing) phổ biến, giá thanh toán được xác định bởi giá chào của nhà máy cuối cùng (đắt nhất) cần thiết để đáp ứng nhu cầu. Mọi nhà máy được huy động, từ rẻ nhất đến đắt nhất, đều nhận được cùng một mức giá thanh toán này.

Thị trường thời gian thực (Real-Time Market): Thị trường ngày tới dựa trên các dự báo và không thể lường trước mọi biến động. Thị trường thời gian thực là cơ chế điều chỉnh cuối cùng để đảm bảo sự cân bằng cung-cầu trong thời gian thực. Thị trường này hoạt động với các chu kỳ ngắn (ví dụ, 5 phút) để xử lý các sai lệch giữa lịch trình ngày tới và điều kiện vận hành thực tế. Các sai lệch này có thể đến từ: Sự biến đổi của các nguồn năng lượng tái tạo (gió giảm đột ngột, mây che mặt trời); Sự cố kỹ thuật tại các nhà máy điện hoặc trên lưới truyền tải; Nhu cầu tiêu thụ thực tế khác với dự báo. Do phải phản ứng với các sự kiện tức thời và không thể đoán trước, giá trên thị trường thời gian thực thường có mức độ biến động (volatility) cao hơn đáng kể so với thị trường ngày tới.

Giá được xác lập trên các thị trường này còn được gọi là Giá biên theo địa điểm (Locational Marginal Prices – LMPs), vì chúng có thể khác nhau tại các nút khác nhau trên lưới điện để phản ánh chi phí truyền tải và tình trạng nghẽn mạch. LMP tại một “nút” (node) cụ thể trên lưới điện bao gồm ba thành phần: Chi phí năng lượng biên (Marginal Cost of Energy): Chi phí để sản xuất thêm một MWh trong hệ thống; Chi phí tổn thất biên (Marginal Cost of Losses): Chi phí của phần tổn thất điện năng phát sinh khi truyền tải thêm một MWh đến nút đó; Chi phí nghẽn mạch biên (Marginal Cost of Congestion): Chi phí phát sinh do các ràng buộc truyền tải. Khi không có nghẽn mạch và tổn thất, tất cả các LMPs trong hệ thống sẽ bằng nhau. Sự tồn tại của nghẽn mạch là nguyên nhân chính tạo ra sự khác biệt về giá giữa các địa điểm.

Các thành phần của hóa đơn tiền điện cuối cùng

Giá bán buôn chỉ là một phần của câu chuyện. Hóa đơn mà người tiêu dùng hộ gia đình và doanh nghiệp nhận được bao gồm nhiều thành phần khác:

Chi phí phát điện (Generation Cost): Đây là chi phí mua điện từ thị trường bán buôn hoặc chi phí sản xuất từ các nhà máy thuộc sở hữu của công ty điện lực.
Chi phí truyền tải (Transmission Cost): Chi phí xây dựng, vận hành và bảo trì các đường dây cao thế để vận chuyển điện từ nhà máy đến các trạm biến áp khu vực.
Chi phí phân phối (Distribution Cost): Chi phí xây dựng, vận hành và bảo trì mạng lưới hạ thế để đưa điện từ trạm biến áp đến từng hộ tiêu dùng.
Thuế và Phí Chính Sách: Đây là một thành phần có thể chiếm tỷ trọng rất lớn, đặc biệt ở các nước châu Âu. Nó bao gồm các loại thuế giá trị gia tăng, thuế môi trường, các khoản phí để tài trợ cho việc phát triển năng lượng tái tạo, các chương trình hỗ trợ năng lượng cho các hộ gia đình thu nhập thấp và các chi phí điều tiết khác. Ví dụ, tại Đức, các loại thuế, phí và phụ phí chiếm gần một nửa giá điện dân dụng.

Chi tiết hóa đơn tiền điện ước tính trung bình ở Anh. Dữ liệu lấy từ Ofgem | Nguồn: Imperial College London

Mô hình kinh doanh của các công ty điện lực thường là chuyển các chi phí đầu tư cơ sở hạ tầng này vào giá bán cho tất cả khách hàng. Đây là cơ chế chia sẻ chi phí dựa trên nguyên tắc công bằng, nhưng cũng là nguồn gốc của các cuộc tranh luận chính sách khi có sự xuất hiện của các phụ tải lớn mới.

Sự khác biệt về giá điện trên toàn cầu

Dữ liệu từ các tổ chức như Global Petrol Prices và Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) cho thấy sự phân hóa sâu sắc về giá điện trên thế giới.

Bức tranh tổng thể

Tính đến quý 2 năm 2025, giá điện trung bình toàn cầu cho người dùng dân dụng là 0.166 USD/kWh và cho doanh nghiệp là 0.161 USD/kWh. Tuy nhiên, con số trung bình này che giấu sự khác biệt lớn giữa các châu lục và quốc gia.

Châu Âu có giá điện dân dụng cao nhất thế giới, trung bình 0.245 USD/kWh.
Châu Á có mức giá thấp nhất, trung bình 0.084 USD/kWh.
Các khu vực khác nằm ở khoảng giữa: Châu Đại Dương (0.240 USD/kWh), Nam Mỹ (0.206 USD/kWh), Bắc Mỹ (0.139 USD/kWh), và Châu Phi (0.127 USD/kWh).

Các quốc gia có giá điện cao nhất

Danh sách các quốc gia có giá điện dân dụng đắt nhất thường bao gồm hai nhóm chính:

Các quốc đảo biệt lập: Các quốc gia như Bermuda, Quần đảo Cayman, Bahamas. Lý do chính là sự phụ thuộc gần như hoàn toàn vào việc nhập khẩu nhiên liệu hóa thạch (dầu, khí) để phát điện. Chi phí nhập khẩu cao, cộng với việc không thể kết nối lưới điện với các nước láng giềng và thiếu lợi thế kinh tế nhờ quy mô (economies of scale), đã đẩy chi phí phát điện lên rất cao.

Bahamas phụ thuộc gần như hoàn toàn vào việc nhập khẩu các sản phẩm dầu mỏ để phát điện | Nguồn: IMF, 2025

Các quốc gia phát triển ở Châu Âu: Đức, Ireland, Ý, Bỉ, và Vương quốc Anh thường xuyên nằm trong nhóm này. Nguyên nhân đến từ chi phí phát điện mà chủ yếu do cơ cấu giá bán lẻ, các khoản thuế và phí chính sách nhằm tài trợ cho quá trình chuyển đổi năng lượng, các mục tiêu môi trường và các chương trình xã hội đã làm tăng đáng kể giá cuối cùng. Ví dụ, tại Anh, giá điện cho các doanh nghiệp công nghiệp vào năm 2023 đã cao hơn 50% so với Đức và Pháp, và cao gấp bốn lần so với Mỹ.

[Còn tiếp]

Bạn có thể đọc thêm nội dung chi tiết của bài này trên trang substack [cần trả phí].

Giá điện thế giới đang ra sao? | Phân tích