Tóm tắt
-
Cuộc đối thoại giải mã mô hình của Trung Quốc, không phải là một nền kinh tế chỉ huy tập trung mà được thúc đẩy bởi sự cạnh tranh của “nền kinh tế thị trưởng” phi tập trung, tạo nên sự kết hợp độc đáo giữa một nền kinh tế cực kỳ tư bản và một kết cấu xã hội mang tính cộng đồng.
-
Sự phát triển thần kỳ của Trung Quốc bắt nguồn từ các cải cách thực dụng, cạnh tranh địa phương khốc liệt và chiến lược đổi mới “từ 1 đến N” (tập trung vào quy mô, tốc độ và chi phí). Đáng chú ý, các áp lực từ bên ngoài như lệnh trừng phạt của Mỹ đã vô tình trở thành chất xúc tác mạnh mẽ cho quá trình tự chủ công nghệ của họ.
-
Phân tích những thay đổi xã hội sâu sắc từ “chính sách một con”, đồng thời rút ra bài học cho giới doanh nhân qua vụ việc Jack Ma (quyền lực chính trị luôn đứng trên vốn).
Trong một cuộc trò chuyện trên Lex Fridman Podcast, nhà kinh tế học Keyu Jin của Trường Kinh tế London, tác giả cuốn sách được đánh giá cao “The New China Playbook”, đã phác họa một bức tranh đa chiều và phức tạp về nền kinh tế, xã hội và văn hóa Trung Quốc. Cuộc đối thoại đã đi sâu vào việc phá vỡ những hiểu lầm phổ biến của phương Tây, phân tích các mô hình kinh tế độc đáo, và khám phá những động lực văn hóa định hình nên Trung Quốc hiện tại.
Ngẫm sẽ đưa các bạn một vài tóm lược những chủ đề chính được thảo luận, từ những hiểu lầm phổ biến về kinh tế Trung Quốc đến các chính sách vĩ mô và văn hóa xã hội.
Phá vỡ những hiểu lầm lớn nhất của phương Tây về Trung Quốc
Keyu Jin bắt đầu bằng cách chỉ ra quan niệm sai lầm lớn nhất của phương Tây: đó là suy nghĩ rằng nền kinh tế Trung Quốc được điều hành bởi một nhóm nhỏ, hay thậm chí một người duy nhất. Bà khẳng định sự thật hoàn toàn ngược lại: nền kinh tế Trung Quốc cực kỳ phi tập trung, có lẽ còn hơn cả Mỹ.
Keyu gọi đó là “nền kinh tế thị trưởng” (Mayor Economy). Thay vì một bộ máy trung ương kiểm soát mọi thứ, động lực chính của cải cách và đổi mới công nghệ đến từ các thị trưởng địa phương. Họ được trao quyền và có động lực để cạnh tranh với nhau, tạo ra một cuộc đua phát triển kinh tế mạnh mẽ.
Bà cũng làm rõ rằng người dân Trung Quốc không “mù quáng tuân theo” chính quyền. Mối quan hệ này mang tính “gia trưởng” (paternalism), dựa trên một hợp đồng xã hội ngầm kéo dài hàng ngàn năm: người dân nhượng bộ một phần quyền tự do để đổi lấy sự ổn định, an ninh và thịnh vượng. Nếu không có sự tự chủ cá nhân, sẽ không thể có tinh thần khởi nghiệp năng động đang diễn ra tại Trung Quốc.
Chủ nghĩa tư bản, xã hội và sự cạnh tranh khốc liệt
Khi được hỏi về bản chất “cộng sản” hay “tư bản” của Trung Quốc, Keyu Jin đưa ra một nhận định đầy nghịch lý:
“Tôi hiếm khi thấy một xã hội nào tư bản hơn Trung Quốc về mặt kinh tế thuần túy.”
Bà mô tả sự cạnh tranh tàn khốc giữa các công ty, tham vọng kiếm tiền của người dân và sự vận hành của thị trường. Đồng thời, kết cấu xã hội lại mang đậm tính xã hội chủ nghĩa. Doanh nghiệp nhà nước thống trị nhiều lĩnh vực, hệ thống ngân hàng nhà nước kiểm soát tài chính, và các giá trị về “thịnh vượng chung”, bình đẳng, công bằng luôn được đề cao. Tinh thần cộng đồng thể hiện rõ trong cuộc sống hàng ngày, từ các nhóm sinh hoạt trong công viên đến các khóa học miễn phí cho người cao tuổi.
Sự cạnh tranh này đặc biệt khốc liệt trong giáo dục, nơi mà hệ thống thi cử và xếp hạng công khai tạo ra áp lực khổng lồ. Bà cho rằng đây là hệ quả của một xã hội đông dân với nguồn lực hạn chế, nơi giáo dục được coi là con đường duy nhất để vươn lên.
Nguồn gốc lịch sử và nho giáo
Keyu Jin nhấn mạnh rằng Nho giáo là một triết lý đạo đức hơn là một tôn giáo, với ưu tiên hàng đầu là sự hài hòa xã hội. Các giá trị như tiết kiệm, hiếu học, và tinh thần khoa cử (meritocracy) bắt nguồn sâu sắc từ đây. Hệ thống khoa cử trong quá khứ, nơi quan chức được tuyển chọn qua các kỳ thi chuẩn hóa, là nền tảng cho chế độ nhân tài trị đã giúp Trung Quốc thành công. Tuy nhiên, bà cũng bày tỏ lo ngại rằng chế độ nhân tài này đang bị xói mòn, khi các mối quan hệ ngày càng đóng vai trò quan trọng hơn trong việc tìm kiếm việc làm.
Phép màu kinh tế: Từ Đặng Tiểu Bình đến “Nền Kinh tế thị trưởng”
Bà mô tả cuộc cải cách của Đặng Tiểu Bình vào cuối những năm 1970 là một bước ngoặt vĩ đại, được thúc đẩy bởi chủ nghĩa thực dụng (“Mèo trắng hay mèo đen, miễn là bắt được chuột”). Các cải cách chính bao gồm mở cửa, thành lập các Đặc khu Kinh tế (biến Thâm Quyến từ làng chài thành Thung lũng Silicon của Trung Quốc), cải cách nông nghiệp, và gia nhập WTO năm 2001. Trong đó, “nền kinh tế thị trưởng” là chìa khóa. Các thị trưởng được khuyến khích cạnh tranh với nhau dựa trên chỉ số tăng trưởng GDP. Ai thành công sẽ được thăng chức. Điều này đã tạo ra một động lực khổng lồ cho việc công nghiệp hóa, xuất khẩu, và sau đó là đô thị hóa thông qua bất động sản. Tuy nhiên, mô hình này cũng có mặt trái: lãng phí vốn, phân bổ sai nguồn lực (ví dụ: 80 thành phố cùng làm xe điện), và bỏ qua các yếu tố như tiêu dùng và môi trường.
Tư duy ngắn hạn và dài hạn
Trái với hình dung của phương Tây về một Trung Quốc có tầm nhìn hàng thế kỷ, Keyu Jin tiết lộ một phương châm kinh doanh rất phổ biến: “Ngắn, phẳng, nhanh” (Short, flat, fast). Điều này phản ánh sự thiếu kiên nhẫn, tập trung vào lợi nhuận nhanh chóng, sao chép mô hình thành công, và đôi khi bỏ qua chất lượng. Bà cho rằng đây là một hiện tượng nhất thời của giai đoạn phát triển ban đầu, và sự chững lại của kinh tế gần đây đang buộc người Trung Quốc phải suy nghĩ sâu sắc hơn về sự bền vững.
Ký ức cá nhân, Jack Ma và Mối quan hệ giữa Doanh Nghiệp – Chính Phủ
Bà hoài niệm về thời kỳ nghèo khó nhưng đầy tình làng nghĩa xóm, khi mọi người có chung mục tiêu phấn đấu và cánh cửa không bao giờ khóa. Bà cho rằng chủ nghĩa tư bản đã làm mất đi một phần sự gắn kết cộng đồng đó.
Về vụ việc Jack Ma, đây là một bài học điển hình về mối quan hệ quyền lực ở Trung Quốc.
“Ở Mỹ, vốn có thể kiểm soát chính trị. Ở Trung Quốc, chính trị phải kiềm chế vốn.”
Vấn đề không phải là nhà nước đàn áp doanh nghiệp tư nhân (thực tế các chính quyền địa phương rất hỗ trợ), mà là các doanh nhân không được phép có tham vọng vượt qua quyền lực của giới chính trị. Bài học rút ra cho các doanh nhân là: “hãy cúi đầu”, đừng quá nổi bật, đừng tỏ ra quá màu mè và tránh xa chính trị.
Đổi mới sáng tạo: Từ 0 đến 1 và từ 1 đến N
Bà phân biệt rõ hai mô hình đổi mới:
- Mỹ (0 đến 1): Dẫn đầu trong các công nghệ đột phá, thay đổi thế giới.
- Trung Quốc (1 đến N): Có lợi thế vượt trội trong việc sản xuất, thương mại hóa, giảm chi phí và phổ biến công nghệ trên quy mô lớn.
Cách tiếp cận của Trung Quốc là tập trung vào giải quyết vấn đề. Bà thừa nhận văn hóa sao chép ý tưởng vẫn tồn tại, nhưng tin rằng điều này sẽ thay đổi khi Trung Quốc phát triển hơn và cần bảo vệ tài sản trí tuệ của chính mình.
Cuộc đua AI, Thuế quan và Địa chính trị
Sự trỗi dậy của DeepSeek trong lĩnh vực AI là một ví dụ về “đổi mới trong khủng hoảng” (crisis innovation). Bà cho rằng các lệnh trừng phạt và đạo luật CHIPS của Mỹ đã phản tác dụng, thúc đẩy Trung Quốc phải tự chủ và đẩy nhanh năng lực công nghệ trong nước một cách đáng kinh ngạc.
Bà khẳng định chính sách này gây hại cho cả hai nước và toàn thế giới. Trung Quốc đã chuẩn bị kỹ lưỡng và chiến lược của họ là dựa trên “sự tương đương, có đi có lại và thực tế”. Bà nhấn mạnh tầm quan trọng của ngoại giao và “giữ thể diện”, và tin rằng một thỏa thuận thực tế có lợi cho cả hai bên là hoàn toàn có thể.
Về vấn đề Đài Loan, bà giải thích rằng Đài Loan không chỉ quan trọng về kinh tế (với TSMC) mà còn là một phần trong “giấc mơ thống nhất” của người dân Trung Quốc, đặc biệt là thế hệ trẻ. Bà tin rằng Trung Quốc sẽ ưu tiên sự kiên nhẫn chiến lược và sử dụng sức mạnh kinh tế thay vì hành động quân sự, vì xung đột sẽ gây tổn hại lớn cho chính Trung Quốc.
Xã hội Trung Quốc: Chính sách một con và Tương lai
Chính sách một con đã tạo ra những tác động sâu sắc và không lường trước được. Mặt tốt là “thời kỳ vàng” cho phụ nữ Trung Quốc khi họ nhận được đầu tư giáo dục chưa từng có. Về hệ quả kinh tế, góp phần vào tỷ lệ tiết kiệm cao, cạnh tranh giáo dục khốc liệt hơn, và thay đổi động lực gia đình (hiện tượng “sáu cái ví” hỗ trợ con cháu mua nhà). Ngoài ra là thách thức nhân khẩu học, làm đẩy nhanh quá trình già hóa dân số. Tuy nhiên, bà không quá bi quan vì tin rằng tự động hóa và AI có thể bù đắp cho sự thiếu hụt lao động.
Về những dự đoán sụp đổ, bà cho rằng nền kinh tế Trung Quốc sẽ không sụp đổ vì các yếu tố cơ bản (vốn nhân lực, vốn vật chất, sự ổn định) vẫn rất mạnh mẽ, mặc dù đang đối mặt với cuộc khủng hoảng bất động sản nghiêm trọng.
Cuối cùng, để hiểu Trung Quốc, Keyu Jin khuyên hãy đi xa hơn Bắc Kinh và Thượng Hải, đến các thành phố cấp hai, cấp ba. Đó mới là nơi thể hiện sự năng động, cơ hội kinh tế và tinh thần của thế hệ trẻ mới—một thế hệ quan tâm đến “chủ nghĩa địa phương”, giải trí, thời trang và cân bằng cuộc sống-công việc.
Cuối cùng, bà chia sẻ rằng điều đẹp nhất về người Trung Quốc là đằng sau vẻ ngoài cạnh tranh và tham vọng, họ là những con người chân thành, hài hước, và rất coi trọng cộng đồng. Đó là một đất nước ấm áp và thân thiện, một sự thật thường bị che khuất bởi những câu chuyện địa chính trị.
Với Ngẫm, nền kinh tế, văn hóa và xã hội Trung Quốc thật sự rất thú vị và rất đáng để chúng ta học hỏi theo. Có những mặt hại của mô hình phát kinh tế này, như thị trường bất động sản với trường hợp Evergrande, tuy nhiên, chúng ta không thể phủ nhận việc Trung Quốc khiến Mỹ phải lo sợ và châu Âu gần như thụt lại phía sau, là một nỗ lực không tưởng. Mô hình phát triển dựa vào xuất khẩu của Trung Quốc có những nét tương đồng với Nhật Bản và Hàn Quốc trong quá khứ, tuy nhiên, một khác biệt căn bản là trong khi sự trỗi dậy của Nhật Bản và Hàn Quốc có sự hỗ trợ không nhỏ từ Mỹ, thành công của Trung Quốc lại diễn ra trong một bối cảnh hoàn toàn khác. Hiểu rõ hơn về Trung Quốc là cách để chúng ta có thể học thêm được về thành công của họ, cũng như những sai lầm họ đã và đang gặp phải.
Nếu bạn muốn theo dõi video đầy đủ của cuộc trò chuyện này, các bạn có thể theo dõi tại trang của “Lex Fridman”.