Bài viết dựa trên sách “The Boiling New Ten Years: Brave Entrepreneurs in the Mobile Internet Jungle” và tham khảo các nguồn tài liệu khác.
Năm 2007, bản đồ Internet Trung Quốc trên máy tính cá nhân đã được định hình. Các công ty như Baidu, Alibaba và Tencent đã xây dựng các hệ thống kinh doanh riêng biệt. Vào tháng 1 năm đó, một thiết bị được công bố tại Mỹ với tên gọi iPhone. Sự kiện này ban đầu chỉ thu hút một nhóm nhỏ những người quan tâm đến công nghệ, nhưng nó đã khởi đầu cho quá trình tái cấu trúc toàn bộ ngành công nghiệp trong thập kỷ tiếp theo. Cuộc cạnh tranh mới sẽ không diễn ra trên màn hình máy tính, mà trên các màn hình cảm ứng.
Giai đoạn 2007-2009 là thời kỳ bình minh của thập kỷ này. Đây là giai đoạn của những người đi đầu, những cá nhân thăm dò một vùng đất chưa được khai phá. Họ không phải là các tập đoàn lớn, mà là các nhà phát triển độc lập, những người đam mê sản phẩm Apple, và những nhân sự rời khỏi các công ty công nghệ Mỹ. Từ đây, hai hệ sinh thái bắt đầu hình thành và trở thành nền tảng cho các cuộc đối đầu sau này: iOS và Android.
iOS – Hệ sinh thái đóng và những lối đi riêng
Văn hóa “Jailbreak” và sự hình thành cộng đồng
Chiếc iPhone thế hệ đầu tiên là một thiết bị có phần cứng mạnh mẽ, nhưng đi kèm nhiều giới hạn đối với người dùng Trung Quốc. Nó không hỗ trợ sao chép và dán, không cho phép thay đổi nhạc chuông, và quan trọng hơn, App Store yêu cầu thẻ tín dụng quốc tế trong khi thói quen trả phí cho phần mềm chưa phổ biến. Những rào cản này đã tạo ra nhu cầu thực tế: “jailbreak”, hay còn gọi là bẻ khóa hệ điều hành. Sau khi jailbreak, người dùng có thể cài đặt ứng dụng miễn phí. Các ứng dụng trả phí trên App Store sẽ được bẻ khóa và chia sẻ miễn phí dưới dạng tệp .ipa. Người dùng từ đó có thể ài đặt các giao diện, nhạc chuông, font chữ tùy chỉnh. Ngoài ra, còn thêm các tính năng mà Apple không cung cấp, ví dụ như bộ gõ tiếng Trung của bên thứ ba (vốn hiệu quả hơn nhiều so với bộ gõ gốc).
Weiphone, được thành lập bởi Dương Bân và Bành Nguyên chỉ một ngày sau khi iPhone ra mắt, đã trở thành trung tâm của hoạt động này. Đây không đơn thuần là một diễn đàn thảo luận, mà là một nơi trao đổi kinh nghiệm, chia sẻ các tài nguyên và công cụ “jailbreak”, đồng thời phân phối các ứng dụng đã được bẻ khóa. Họ hướng dẫn chi tiết cách jailbreak cho từng phiên bản iOS. Họ chia sẻ các phần mềm jailbreak mới nhất. Vì vậy, Weiphone đã tập hợp được nhóm người dùng iOS đầu tiên tại Trung Quốc một cách chính xác. Đây là những người có kiến thức công nghệ, sẵn sàng mày mò và có sức ảnh hưởng trong cộng đồng của họ.
Từ chính nhu cầu quản lý một chiếc iPhone đã bẻ khóa, Hùng Tuấn, một nhân viên tại công ty Linyue Information ở Hạ Môn, đã tự viết một bộ công cụ. Hùng Tuấn xuất hiện như một người giải quyết vấn đề điển hình. Anh là một người dùng, anh cảm thấy “đau” vì những bất tiện của iPhone, và anh có kỹ năng lập trình để tự chữa “cơn đau” đó. iPhone PC Suite xuất phát từ chính những nhu cầu cá nhân của Hùng Tuấn: làm sao để quản lý chiếc iPhone một cách đơn giản nhất trên máy tính Windows mà không cần dùng iTunes? Anh đóng gói các phần mềm nhỏ mà mình phát triển lại với nhau và đặt tên là “iPhone PC Suite”. Công cụ này nhanh chóng đạt 200.000 lượt tải xuống. Nó không chỉ giúp quản lý tệp tin mà còn trở thành một kênh để người dùng cài đặt các ứng dụng bẻ khóa, hoạt động như một cửa hàng ứng dụng không chính thức.
Sự phát triển của iPhone PC Suite đã thu hút sự chú ý của NetDragon, một công ty trò chơi trực tuyến niêm yết tại Phúc Châu. Lưu Đức Kiện, người sáng lập NetDragon, nhận thấy tiềm năng khi quan sát các nhà đầu tư mà ông gặp gỡ đều sử dụng iPhone. NetDragon đã tiếp cận Hùng Tuấn. Trần Hồng Triển, Giám đốc Công nghệ (CTO) của NetDragon, đưa ra đề nghị mua lại phần mềm với giá 100K (100.000 NDT) và mời Hùng Tuấn về làm việc với mức lương 15K (15.000 NDT) mỗi tháng. Hùng Tuấn, lúc đó không hiểu thuật ngữ “K”, đã đồng ý sau khi được giải thích về con số. Con số 100.000 NDT (khoảng 15.000 USD thời điểm đó) để mua lại một sản phẩm có hàng trăm ngàn người dùng có vẻ rất thấp. Nhưng nó phản ánh đúng thực trạng lúc đó: Hùng Tuấn là một nhà phát triển cá nhân, không có tầm nhìn kinh doanh và không nhận thức được giá trị tài sản mình đang có. Đối với anh, việc được một công ty niêm yết mua lại, có một công việc ổn định với mức lương 15.000 NDT/tháng (một con số rất cao so với mặt bằng chung) là một cơ hội đổi đời.
Dưới sự hỗ trợ về nguồn lực của NetDragon, iPhone PC Suite được phát triển thành 91 Assistant. Sản phẩm được tích hợp thêm các chức năng quản lý nhạc chuông, hình nền, sách điện tử và ứng dụng, tạo thành một hệ sinh thái con trên nền tảng đóng của Apple. Apple có hệ sinh thái App Store chính thống. 91 Assistant đã xây dựng một “hệ sinh thái song song” phục vụ riêng cho nhu cầu của người dùng Trung Quốc: mọi thứ đều miễn phí, dễ dàng truy cập và cài đặt. Điểm xuất sắc nhất của 91 Assistant không chỉ nằm ở sản phẩm, mà ở cách họ tiếp cận thị trường. Thay vì chỉ quảng cáo online cho người dùng cuối, họ đã áp dụng một chiến lược B2B2C (Business-to-Business-to-Consumer): Họ chủ động tiếp cận hàng ngàn cửa hàng bán điện thoại nhỏ lẻ trên khắp Trung Quốc; Họ cung cấp cho các cửa hàng này phiên bản 91 Assistant có chức năng cài đặt hàng loạt (batch install). Khi một khách hàng mua iPhone, họ thường yêu cầu cửa hàng “cài game, cài ứng dụng” cho mình. Nhân viên cửa hàng chỉ cần một cú nhấp chuột trên 91 Assistant để cài đặt hàng chục ứng dụng và game phổ biến vào máy của khách. Chiến lược này đã biến các cửa hàng điện thoại thành những đại lý phân phối miễn phí cho 91 Assistant. 91 Assistant đã trở thành một trong những sản phẩm ứng dụng đầu tiên có quy mô lớn trong hệ sinh thái Apple tại Trung Quốc. Nó tạo ra một mạng lưới phân phối vật lý rộng khắp, ăn sâu vào thói quen mua sắm của người dùng, một điều mà Apple không thể nào cạnh tranh được.
Câu chuyện của 91 Assistant là minh chứng cho thấy trong giai đoạn đầu của cuộc cách mạng công nghệ, những người chiến thắng thường không phải là những người tạo ra công nghệ, mà là những người xây dựng cây cầu để đưa công nghệ đó đến với người dùng đại chúng theo cách phù hợp nhất với văn hóa và nhu cầu của họ. 91 Assistant đã xây dựng cây cầu vững chắc, qua đó định hình lại cách người dùng Trung Quốc tương tác với hệ sinh thái iOS trong những năm đầu tiên, và đặt nền móng cho cuộc chiến của các cửa hàng ứng dụng bên thứ ba sau này.
Một làn sóng sản phẩm khác cũng xuất hiện từ nhu cầu thực tế của người dùng: các bộ gõ của bên thứ ba. Nhiều người dùng Trung Quốc đã quen với kiểu gõ 9 phím trên điện thoại tính năng và cảm thấy bàn phím đầy đủ (QWERTY) của iPhone không thuận tiện. Các phím ảo trên màn hình 3.5 inch rất nhỏ, khiến việc gõ bằng ngón tay cái trở nên khó khăn và rất dễ gõ nhầm. Không có cảm giác bấm phím vật lý, làm giảm tốc độ và độ chính xác. Toàn bộ thói quen và phản xạ cơ bắp được xây dựng trong nhiều năm với bàn phím 9 phím trở nên vô dụng. Bộ gõ Pinyin (bính âm) tích hợp sẵn trong iOS thời kỳ đầu rất cơ bản, thiếu các tính năng thông minh như đoán từ, sửa lỗi, vốn đã có trên các bộ gõ máy tính. Giải quyết vấn đề này không hề đơn giản. Apple xây dựng iOS như một “khu vườn có tường bao quanh” (walled garden). Họ không cho phép các ứng dụng của bên thứ ba thay thế các chức năng cốt lõi của hệ thống như bàn phím. Điều này có nghĩa là, bạn không thể vào App Store để tải một bộ gõ khác về cài đặt. Cách duy nhất để cài đặt một bộ gõ tùy chỉnh là phải jailbreak thiết bị. Jailbreak sẽ mở khóa hệ thống, cho phép các phần mềm can thiệp sâu hơn, bao gồm cả việc thay thế bàn phím mặc định. Phùng Hoa Quân, người từng làm việc tại Baidu và Apple, đã phát triển bộ gõ WeFIT. Ngoài Pinyin, nó còn hỗ trợ Wubi (Ngũ bút), Stroke (Nét), v.v., đáp ứng các thói quen gõ chữ khác nhau. Thuật toán của WeFIT thông minh vượt trội. Gõ một vài ký tự đầu, WeFIT sẽ đoán và gợi ý các từ hoặc cụm từ đầy đủ mà bạn có thể đang muốn gõ, giúp tăng tốc độ đáng kể. Bàn phím sẽ tự học thói quen của bạn. Những từ bạn hay dùng sẽ được ưu tiên hiển thị trong phần gợi ý. Bính âm mờ (Fuzzy Pinyin) là một tính năng cực kỳ quan trọng. Nó hiểu được các lỗi gõ nhầm phổ biến của người Trung Quốc (ví dụ: gõ s thay vì sh, n thay vì ng) và vẫn đưa ra gợi ý đúng. Vì không thể phân phối qua App Store, Weiphone là kênh duy nhất để Phùng Hoa Quân đưa sản phẩm của mình đến tay người dùng. Weiphone cung cấp cho WeFIT 100% thị trường mục tiêu: những người dùng iPhone tại Trung Quốc đã jailbreak thiết bị của họ. Weiphone là trung tâm của văn hóa jailbreak. Để thuyết phục người dùng thực hiện một hành động rủi ro như jailbreak, họ cần những “ứng dụng sát thủ” (killer app) – những ứng dụng có giá trị lớn đến mức người dùng sẵn sàng bẻ khóa máy chỉ để có được nó. WeFIT chính là một “ứng dụng sát thủ” như vậy. Nó là một trong những lý do chính đáng nhất để người dùng jailbreak iPhone. Weiphone quảng bá mạnh mẽ cho WeFIT, coi nó như một niềm tự hào của cộng đồng. Ngược lại, sự tồn tại của WeFIT lại củng cố giá trị và sự cần thiết của Weiphone.
Cùng lúc đó, các cộng đồng dành cho nhà phát triển cũng bắt đầu hình thành. Khi Iphone ra mắt, các nhà phát triển Trung Quốc phải đối mặt với các rào cản lớn. Toàn bộ tài liệu kỹ thuật, hướng dẫn lập trình (documentation), các diễn đàn thảo luận chính thức của Apple đều bằng tiếng Anh. Điều này làm chậm đáng kể quá trình học hỏi và giải quyết vấn đề của họ. Không có một nơi tập trung để các nhà phát triển Trung Quốc có thể hỏi đáp, chia sẻ mã nguồn (code snippet), hay trao đổi kinh nghiệm với nhau bằng tiếng mẹ đẻ. Họ phải tự mày mò một mình hoặc tìm kiếm thông tin trên các diễn đàn quốc tế vốn không thân thiện với rào cản ngôn ngữ. Chính “nỗi đau” này đã tạo ra một nhu cầu cấp thiết cho một cộng đồng địa phương. Lưu Quán Quần, một người có kinh nghiệm trong ngành, đã lập ra CocoaChina. Ban đầu, đây chỉ là một blog cá nhân nơi anh dịch các tài liệu kỹ thuật của Apple sang tiếng Trung. Blog là hình thức giao tiếp một chiều (tác giả -> độc giả). Lưu Quán Quần nhanh chóng nhận ra rằng giá trị lớn hơn nằm ở sự tương tác hai chiều. Anh chuyển đổi blog thành một diễn đàn. Diễn đàn quy tụ nhóm các nhà phát triển ứng dụng di động đầu tiên của Trung Quốc. CocoaChina nhanh chóng trở thành “thánh địa” của giới lập trình iOS tại Trung Quốc. Bất kỳ ai muốn phát triển ứng dụng cho iPhone đều phải biết đến và tham gia vào cộng đồng này. Là một webmaster kỳ cựu, anh có con mắt tinh tường để nhận ra giá trị thương mại của một cộng đồng trực tuyến. Trần Hạo Chi, một quản trị viên web (webmaster) có tiếng khác, đã tìm đến Lưu Quán Quần. Trần Hạo không chỉ nhìn thấy một diễn đàn, anh nhìn thấy: Một tệp khách hàng cực kỳ giá trị – Tất cả thành viên của CocoaChina đều là nhà phát triển, những người sẵn sàng chi tiền cho các công cụ và dịch vụ giúp họ làm việc hiệu quả hơn; Một kênh phân phối miễn phí – ất kỳ sản phẩm hay dịch vụ nào được giới thiệu trên CocoaChina đều ngay lập tức tiếp cận được toàn bộ thị trường mục tiêu; Một “mỏ vàng” về dữ liệu – Bằng cách quan sát các cuộc thảo luận trên diễn đàn, họ có thể biết chính xác các nhà phát triển đang gặp khó khăn ở đâu, họ cần công cụ gì, và xu hướng phát triển ứng dụng đang là gì. Họ cùng nhau thành lập công ty Chukong. Mô hình của họ là Trần Hạo Chi đầu tư tiền mặt, còn Lưu Quán Quần góp vốn bằng công nghệ và cộng đồng sẵn có. Chukong không kiếm tiền trực tiếp từ cộng đồng. Thay vào đó, họ xây dựng một mô hình kinh doanh xoay quanh nó, tạo ra một vòng lặp tự củng cố (flywheel effect): Họ tiếp tục đầu tư vào CocoaChina, tổ chức các hội thảo, sự kiện offline để củng cố vị thế trung tâm của nó. Cộng đồng càng mạnh, nền tảng của họ càng vững chắc. Họ nhận thấy các nhà phát triển game tốn rất nhiều thời gian để xây dựng các chức năng cơ bản (xử lý đồ họa, vật lý, âm thanh). Họ đã đầu tư và phát triển Cocos2d-x, một bộ công cụ (engine) làm game miễn phí và mã nguồn mở. Bằng cách cung cấp một công cụ mạnh mẽ miễn phí, họ đã thu hút hàng chục ngàn nhà phát triển sử dụng nền tảng của mình. Điều này giúp họ trở thành tiêu chuẩn của ngành. Để chứng minh sức mạnh của engine Cocos2d và để tạo ra doanh thu trực tiếp, họ đã tự mình phát triển game. Sản phẩm thành công vang dội nhất chính là “Fishing Joy” (捕鱼达人 – Bắt cá chuyên nghiệp). Thành công của “Fishing Joy” củng cố danh tiếng của Chukong. Danh tiếng này lại thu hút thêm nhiều nhà phát triển đến với Cocos2d và cộng đồng CocoaChina. Cộng đồng lớn mạnh hơn lại cung cấp cho Chukong nhiều thông tin chi tiết hơn để cải tiến công cụ và phát hiện các cơ hội mới. Vì vậy,
Câu chuyện của CocoaChina và Chukong là một ví dụ điển hình về việc xây dựng một doanh nghiệp nền tảng. Họ đã bắt đầu bằng việc giải quyết một vấn đề thực tế cho một nhóm nhỏ, xây dựng một cộng đồng trung thành xung quanh giải pháp đó, sau đó khéo léo tạo ra các công cụ và sản phẩm để phục vụ và khai thác giá trị từ chính cộng đồng mà họ đã tạo ra.
[Còn tiếp]
Bạn có thể đọc thêm nội dung chi tiết của bài này trên trang substack [cần trả phí].