Bell labs: Vì sao mất vị thế?

Từng là trung tâm đổi mới hàng đầu thế giới, nơi khai sinh ra những phát minh làm thay đổi cả nhân loại, Bell Labs đã dần đánh mất vị thế huyền thoại của mình. Điều gì đã tạo nên sự thành công phi thường và đâu là nguyên nhân dẫn đến sự suy tàn của một “cỗ máy ý tưởng”?

Trước khi có Internet, điện thoại thông minh hay máy tính cá nhân, thế giới công nghệ được định hình bởi một nơi duy nhất: Bell Labs. Đặt tại Murray Hill, New Jersey, đây là nơi hội tụ những bộ óc thiên tài nhất thế kỷ 20, một “cỗ máy đổi mới” đã khai sinh ra transistor, lý thuyết thông tin, laser, cáp quang và vệ tinh viễn thông. Những phát minh này không chỉ là những đột phá công nghệ, mà còn là nền tảng cho toàn bộ kỷ nguyên kết nối toàn cầu mà chúng ta đang sống.

Vậy, điều gì đã làm nên sự vĩ đại của Bell Labs và tại sao ánh hào quang đó lại lụi tàn?

Công thức thành công của Bell Labs

Thành công của Bell Labs không phải là ngẫu nhiên, mà đến từ sự kết hợp của nhiều yếu tố độc đáo:

Bell Labs có tài chính ổn định và tự do sáng tạo. Các nhà nghiên cứu tại Bell Labs không phải lo lắng về việc xin tài trợ hay bị cắt ngân sách. Môi trường an toàn này cho phép họ dám thử nghiệm, dám thất bại và dám theo đuổi những ý tưởng táo bạo mà không sợ mất việc.

Thứ hai, Bell Labs tập trung vào nghiên cứu dài hạn, không áp lực thương mại. Được sự bảo trợ của tập đoàn độc quyền viễn thông AT&T, Bell Labs có nguồn tài chính ổn định để theo đuổi nghiên cứu cơ bản mà không bị áp lực về lợi nhuận ngắn hạn. Điều này cho phép các nhà khoa học tập trung vào những vấn đề nền tảng, những ý tưởng có thể mất hàng thập kỷ để trở thành hiện thực, như lý thuyết thông tin của Claude Shannon hay công nghệ cáp quang.

Thứ ba, Bell Labs duy trì văn hóa đổi mới và tư duy đa ngành. Bell Labs đã chủ động tạo ra một môi trường làm việc cởi mở, khuyến khích sự giao thoa giữa các lĩnh vực. Không có những phòng làm việc khép kín, các nhà vật lý, kỹ sư, và nhà toán học có thể dễ dàng gặp gỡ, thảo luận và trao đổi ý tưởng. Chính sự hợp tác đa ngành này đã tạo ra những đột phá bất ngờ, như vệ tinh liên lạc Telstar, thành quả của sự kết hợp giữa vật lý và kỹ thuật viễn thông.

Thứ tư, Bell Labs tập trung vào những vấn đề quan trọng. Thay vì những cải tiến nhỏ, Bell Labs luôn hướng đến việc giải quyết những bài toán nền tảng có khả năng thay đổi cả một ngành công nghiệp. Phát minh ra transistor để thay thế đèn điện tử cồng kềnh là một ví dụ điển hình, mở đường cho sự ra đời của máy tính cá nhân và điện thoại di động.

Cuối cùng, lãnh đạo có chuyên môn kỹ thuật cao. Những người điều hành Bell Labs như Mervin Kelly không chỉ là nhà quản lý, mà còn là những nhà khoa học, kỹ sư tài năng. Họ hiểu sâu sắc tầm quan trọng của việc tạo ra một môi trường khuyến khích sáng tạo và luôn đặt khoa học lên hàng đầu, thay vì chỉ chạy theo lợi nhuận.

Vì sao “thánh địa” đổi mới suy tàn?

Sự suy tàn của Bell Labs không đến từ việc thiếu tài năng hay ý tưởng, mà chủ yếu là do những thay đổi mang tính cấu trúc từ bên ngoài.

Bước ngoặt lớn nhất là vụ kiện chống độc quyền của chính phủ Mỹ nhằm vào AT&T. Năm 1956, AT&T bị buộc phải công khai miễn phí hàng ngàn bằng sáng chế của Bell Labs và bị cấm tham gia vào các ngành khác ngoài viễn thông. Phán quyết này, dù thúc đẩy sự đổi mới trong các ngành công nghệ khác như bán dẫn và máy tính, đã bắt đầu làm suy yếu mô hình độc quyền tài trợ cho Bell Labs.

Đòn quyết định đến vào năm 1982, khi AT&T bị chia tách thành bảy công ty con (“Baby Bells”). Nguồn tài chính dồi dào của Bell Labs đột ngột sụt giảm nghiêm trọng. Họ buộc phải cắt giảm các dự án nghiên cứu cơ bản dài hạn và chuyển hướng sang nghiên cứu ứng dụng để phù hợp với mô hình kinh doanh mới, tập trung vào lợi nhuận ngắn hạn. Từ những năm 1990, vai trò dẫn dắt đổi mới của Bell Labs gần như không còn.

Sự suy giảm của Bell Labs cũng phản ánh một xu hướng rộng lớn hơn trong nền kinh tế: vai trò của doanh nghiệp trong nghiên cứu cơ bản đã giảm dần. Áp lực từ cổ đông, sự trỗi dậy của các startup công nghệ và việc chính phủ đóng vai trò lớn hơn trong tài trợ nghiên cứu cơ bản đã khiến các tập đoàn lớn không còn mặn mà với việc đầu tư vào những phòng thí nghiệm như Bell Labs.

Có thể tái tạo một Bell Labs mới?

Trong bối cảnh hiện tại, nơi sự đổi mới phân tán khắp các trường đại học, startup và các quỹ đầu tư mạo hiểm, việc tái tạo một trung tâm đa ngành, tập trung như Bell Labs là vô cùng khó khăn. Các gã khổng lồ công nghệ ngày nay như Google, Microsoft hay Meta, dù đầu tư mạnh vào AI, nhưng vẫn tập trung vào lĩnh vực chuyên biệt của họ, không tạo ra được sự giao thoa khoa học rộng lớn như Bell Labs đã từng làm.

Tuy nhiên, có hai mô hình tiềm năng có thể mang lại hy vọng:

1. 1. Cách mạng máy tính lượng tử: Lĩnh vực này đang ở giai đoạn sơ khai, tương tự như ngành viễn thông 100 năm trước. Nó đòi hỏi một nỗ lực nghiên cứu tập trung, quy mô lớn, kết hợp nhiều chuyên ngành từ vật lý, kỹ thuật đến khoa học vật liệu – một mô hình rất giống với Bell Labs.

1. 1. Tổ chức Nghiên cứu Tập trung (Focused Research Organizations – FROs): Đây là các tổ chức phi lợi nhuận, cho phép các nhà khoa học và kỹ sư tập trung vào các dự án dài hạn mà không bị áp lực tài chính ngắn hạn. FROs hoạt động như một cầu nối giữa môi trường học thuật và công nghiệp, tập trung giải quyết các thách thức cụ thể để tạo ra các công cụ, quy trình hoặc bộ dữ liệu mang lại lợi ích công cộng. Bằng cách kết hợp mô hình FROs với sự hỗ trợ từ các tập đoàn công nghệ lớn, có thể một phiên bản Bell Labs hiện đại sẽ được hình thành.

Di sản của Bell Labs không chỉ là những phát minh vĩ đại, mà còn là một bài học sâu sắc về tầm quan trọng của việc đầu tư vào nghiên cứu cơ bản, nuôi dưỡng một văn hóa đổi mới cởi mở và có tầm nhìn dài hạn. Mặc dù thời kỳ hoàng kim của những trung tâm nghiên cứu như Bell Labs có thể đã qua, nhưng tinh thần của nó vẫn là kim chỉ nam cho tương lai của đổi mới công nghệ.

Bạn nghĩ sao? Liệu một Bell Labs mới có thể tồn tại trong thế kỷ 21, hay đó chỉ còn là một giấc mơ của quá khứ?

Bạn có thể theo dõi Ngẫm trên substack để đọc thêm những bài phân tích sâu và không bỏ lỡ những cập nhất mới từ Ngẫm. Ngoài ra, bạn có thể xem nội dung này trên kênh youtube của Ngẫm.